Het ingewikkelde proces van Bijbelvertalen: tijd en context spelen belangrijke rol

Matthijs de Jong is hoogleraar Bijbelvertalen aan de Vrije Universiteit. Voor zijn inaugurele rede (een soort toespraak waarna je de titel 'hoogleraar' krijgt) verdiepte hij zich in de context van een vertaler. Die heeft namelijk een grote invloed op wat wij in onze Bijbel lezen.

Twee processen

In het werk van een Bijbelvertaler spelen twee processen een belangrijke rol, legt Matthijs uit: "Het ene is dat je als vertaler bezig bent met taal. Dat doe je zo nauwkeurig en precies mogelijk. Voor dat proces is veel aandacht, daar gaat altijd de discussie over. Maar er speelt op de achtergrond ook altijd een tweede proces. Dat gaat over de betekenisvorming."

Die betekenisvorming gaat over vragen als: 'Hoe lees je de tekst?', 'Welke verwachtingen heb je?' en 'Heb je er al bepaalde ideeën over?'. Deze vragen vormen kaders in het hoofd van de vertaler. Ze vormen als het ware een bril waarmee de vertaler de Bijbel leest. Die bril speelt een hele grote rol bij het vertalen.

Eigen tijd en context

Elke vertaler heeft dus een andere bril. Die bril wordt ook bepaald door de tijd en context waarin de vertaler leeft.  Als je alle Bijbelvertalingen uit de geschiedenis naast elkaar zet, zie je die verschillen heel duidelijk. Men keek door de loop der jaren heen anders naar de teksten. Dat is helemaal niet erg, vertelt Matthijs: "Het is ook het kenmerk van een levende tekst die door de eeuwen heen met ons meereist."

Niet de kroon van de schepping

In zijn rede gaat Matthijs onder andere in op een voorbeeld uit Genesis 1. Aan het eind van de middeleeuwen deelde men de Bijbel in genummerde hoofdstukken in. De zevende dag van de schepping verschoof toen naar Genesis 2. Dat zegt veel over hoe men toen het verhaal las: "Er lag heel veel nadruk op de zes scheppingsdagen en de zevende bungelde er een beetje bij."

Als je alleen Genesis 1 leest, dan eindigt het met het heersen van de mensen als beeld van God. Dat is de climax. Maar als je doorleest tot en met de zevende dag, dan komt het verhaal in een heel ander licht te staan: "De zevende dag verwijst naar de orde die God in de schepping legt. Zo zou het leven er uit moeten zien en de zevende dag is daarbij het ijkpunt. Het heersen van de mens wordt dan eigenlijk ingekaderd. Dat dient dan een orde waar de zevende dag het symbool van is."

Luister hier het hele gesprek terug:

Foto Matthijs de Jong © NBG, Carla Manten